5. ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗ

Η Πατερική Κοσμολογία, βασισμένη στο Γεωκεντρικό κόσμο – είδωλο ίσχυσε και στους μετέπειτα αιώνες, ( ως  κανόνας πίστεως) μέχρι την αυγή της Νεοτερικότητας , οπότε ετέθη «υπό κρίσιν» ως αποτέλεσμα των ανακαλύψεων των πρωτοπόρων της επιστήμης, οι οποίοι  ανέτρεψαν την εικόνα του στατικού σύμπαντος του μεσαίωνα. Η επιστημονική επανάσταση επολεμήθη από την Δυτική Εκκλησία, στο μέτρο που τα πορίσματά της «αναιρούσαν» αλήθειες της Βίβλου και έσπειραν αμφιβολίες στους πιστούς για τα Δόγματα. Από το σημείο αυτό αρχίζει και η διαμάχη Εκκλησίας – Επιστήμης, που χρωμάτισε την πνευματική ιστορία της Δύσης μέχρι σήμερα.

    Το Βασικό ερώτημα που ετέθη αφορά στην «απώλεια του κέντρου» για τον άνθρωπο και τον κόσμο : μέσα στο νέο "αχανές" Σύμπαν ο άνθρωπος  από «κορωνίδα της Δημιουργίας» (όπως τον ερμηνεύουν οι Πατέρες) μεταβάλλεται σε ένα «καλάμι σκεπτόμενο» (έκφραση του Pascal) και αρχίζει να αισθάνεται δέος. :  η γη δεν κατέχει παρά τη θέση μιας «κουκίδας άμμου» μέσα στον Κοσμικό Χώρο  και  καλείται κανείς να πιστέψει σε έναν «ουράνιο Πατέρα» ο «Θρόνος» του οποίου δεν έχει αρχίσει να εκτοπίζεται από την κεντρική του θέση.  «Εκ των πραγμάτων» προέκυψε μια σειρά αμφισβητήσεων, οι οποίες έχουν ως «κοινό παρανομαστή» την εγκυρότητα της Πατερικής σύνθεσης, μπροστά στα νέα Δεδομένα.

    Μήπως μαζί με το μεταβαλλόμενο «κομμάτι» της σύνθεσης που είναι οι γνώσεις του ανθρώπου για τον κόσμο και οι θεωρίες του γι αυτόν οφείλει να αναθεωρηθεί  και το «σταθερό κομμάτι», που είναι η ένθεος γνώση, όπως εκτίθεται στο πρώτο κεφάλαιο της Γένεσης; Μήπως, τελικά, κινδυνεύει να απολεσθεί η εμπιστοσύνη μας στο Θείο λόγο της Γραφής και να μας οδηγήσει στο σχετικισμό, όπως ήδη πολλές φορές έχει γίνει; (αφού η Γένεση εκλαμβάνεται ως μια ιστορία – αφήγηση μυθολογικής υφής, όμοια καθ’ όλα με τις κοσμογενέσεις των λαών της γης). Ο παραδοσιακός Θεός της Βίβλου (ο Θεός «του Αβραάμ, του Ισαάκ, και του Ιακώβ» - ο προσωπικός Θεός) και ο μόνος αληθινός Θεός κατά την πίστη μας  μήπως εξοβελίζεται από τις κατακτήσεις της επιστήμης;  Αυτό είναι το κορυφαίο ερώτημα που έθεσε η Νεοτερικότητα στη Χριστιανική Διανόηση. Το κεφάλαιο «Αποκάλυψη και Επιστημονική αλήθεια», επανεξετάζεται αδιάκοπα και από πιστούς Χριστιανούς αλλά και από ερευνητές της φύσης (φυσικούς, Αστρονόμους, Βιολόγους, Παλαιοντολόγους κλπ) ακόμα δε και από στοχαστές διανοούμενους, που δείχνουν ιδιαίτερη ευαισθησία σε βασικά θέματα πνευματικού προσανατολισμού.

   Είναι ενδιαφέρον εδώ να υπογραμμίσουμε πως η βασική συνεισφορά της αυτοσυνειδησίας της ορθοδοξίας  στο εν λόγω πρόβλημα (των σχέσεων γνώσης / πίστης δηλαδή) είναι η θεμελιακή διάκριση κτιστού (κόσμου / ανθρώπου) και ακτίστου (εν Τριάδι Θεού) ,που ουσιαστικά «προφυλάσσει» τον Δημιουργό από την περιέργεια της επιστημονικής διερεύνησης , μη επιτρέποντας να ισχύσουν τα είδωλα των λογισμών μας ως η Απόλυτος Πραγματικότητα.  Συγχρόνως αυτή η διάκριση αποθεοποιεί την κτίση και την παραδίδει στον άνθρωπο για έρευνα.  "Κύριος έδωκεν ανθρώποις επιστήμην , ενδοξάζεσθαι εν τοις θαυμασίοις αυτού ". Γνώση Θεού  είναι βασικά μετοχή στη ζωή του (και μάλιστα γνώση μόνο των ενεργειών του, μέσω των οποίων έρχεται αδιάκοπα «προς» τον κόσμο (νοούμενο ως φύση και ιστορία).

   Η επιστήμη εκείνο που μπορεί να κάνει είναι να ερευνά το κτιστό σύμπαν και να βρίσκει θαυμαστές λεπτομέρειες της λειτουργίας του. Η πίστη στο Θεό προϋποθέτει μέθοδο και όραση πνευματική (άσκηση αγιασμό κλπ)η δε γνώση  (που διαθέτει άλλες μεθόδους προσέγγισης της πραγματικότητας) θα οδηγήσει στον Θεό μέσω των έργων του (αν και εδώ ο επιστήμον θα χρειαστεί να κάνει ένα άλμα Πίστης για να Τον Αναγνωρίσει στη Δημιουργία). Πως όμως εργάζεται σήμερα η επιστήμη; Ποιες αρχές διέπουν τις έρευνές της και πόσο αυτές οι αρχές επηρρεάζουν τον χαρακτήρα της;

 

  Ένα τέτοιο έργο (διερεύνηση των αρχών της σύγχρονης επιστήμης), έχει επιτελέσει ο Φίλλιπος Σέρραρντ (βλ. Ο βιασμός του ανθρώπου και της κτίσεως / θάνατος και ανάσταση της Ιεράς Κοσμολογίας) και πιστεύουμε ότι πάνω στο πρότυπο των ερευνών του μπορεί να οικοδομηθεί η Ορθόδοξος Απολογητική απέναντι στη Μηχανιστική προσέγγιση της Δημιουργίας. Είναι σαφής, με όσα αναφέρονται στα κείμενα του Σέρραρντ, η αξιοποίηση της  μυστικής πείρας των Αγίων (λ.χ. του Αγίου Ισαάκ της Σύρου κλπ.) η οποία εδώ και αιώνες έχει καταδείξει βαθμίδες γνώσεως μέσα στα πλαίσια της ανόδου προς την τέλεια γνώση των κτισμάτων και του Θεού.

    Σε συνάφεια και με τις  επισημάνσεις που έχει κάνει ένας Ιουστίνος Πόποβιτς λ.χ. (η γνωσιολογία του Αγίου Ισαάκ του Σύρου, εκδ. ΓΡΗΓΟΡΗ)  πάνω στην ορθόδοξη γνωσιολογία , όλη η σύγχρονη Δυτική φιλοσοφία και επιστήμη ( με τις επιμέρους κατευθύνσεις τους) ανήκουν στην πρώτη τάξη της γνώσης, για την οποία κάνει λόγο ο Σύρος ασκητής.  Αυτή η πρώτη τάξη της γνώσεως δεν είναι τελείως άχρηστη (γι’ αυτή άλλωστε και η επιστήμη μπορεί να οδηγήσει στην πίστη) για την "ανοικοδόμηση" της Πίστεως.  Κινούμενη στα όρια της σαρκικής (σωματικής γνώσης) μπορεί να βοηθήσει στο πέρασμα στην δεύτερη τάξη της γνώσεως (που αντιστοιχεί στην ψυχική γνώση). όπου όμως ο άνθρωπος πρέπει να αρχίσει να εργάζεται με άλλη μέθοδο , στρεφόμενος "προς εαυτόν" (νηψις-άσκηση) και καλλιεργώντας τις αρετές.

  Ο Φίλιππος Σερράρντ, (στην έρευνά του των αρχών της σύγχρονης επιστήμης)  συμπεραίνει πως οι κρίσεις και τα συμπεράσματα της επιστήμης ( το αναφέραμε ήδη και στο προηγούμενο κεφάλαιο ) είναι εκ των προτέρων περιορισμένα στον κόσμο των μετρήσεων και ποσοτήτων αφού «τεμαχίζεται» η  πραγματικότητα και ερμηνεύεται  με το «λογικό νου» . εν αγνοία μιας υψηλότερης μορφής σοφίας. Απομονώνεται έτσι οποιαδήποτε άλλη προσέγγιση ( ως «ποιητική προσέγγιση» λ.χ. ),  εξ ου και ο Μηχανιστικός χαρακτήρας  της σύγχρονης  επιστήμης, που οδηγεί αλάνθαστα στην «ασέβεια» απέναντι στην φύση και τον άνθρωπο (και κατά προέκταση στην εκμετάλλευσή τους).

   Περιβαλλοντικά προβλήματα, οικολογική ρύπανση αλόγιστη χρήση πόρων κ.λπ. είναι ορισμένα από τα πρακτικά αποτελέσματα, στα οποία εκβάλλει ο  μηχανικός χαρακτήρας ερμηνείας της πραγματικότητας. Αν και μέσα στο έργο του Σερράρντ διαφαίνεται ένα «απορριπτικό» στοιχείο απέναντι στη σύγχρονη επιστήμη, με τα τόσο εκπληκτικά κατορθώματα της (που πράγματι συνέβαλαν στη βελτίωση των όρων της ζωής μας) μπορούμε να δούμε στην ανάλυσή του μια πολύ αξιόλογη προσπάθεια να αντιπαραβάλει στη σύγχρονη κόσμο / ανθρωπολογία  τη θεώρηση εκείνη του κόσμου και της ζωής, που απορέει από την Ενυπόστατο Ζωή (όπως την εκφράζει η ένθεος πατερική φιλοσοφία ).

  

   

   Ο Clement Olivier (βλ. έργο του σημειώσεις Ορθόδοξης Κοσμολογίας) επισημαίνει, πως, χωρίς το φως της Αποκαλύψεως (γιατί αυτή είναι η προϋπόθεση της εν Θεώ σοφίας)  «Ο ανθρώπινος νους στην έκπτωση και το σκοτασμό του συναντά μια αδιαφανή Δημιουργία, στην οποία προβάλλει τα είδωλα του».  Αυτός ο νους είναι, που αδυνατεί να δει το Δημιουργό « εκ μεγέθους και καλλονής κτισμάτων » και όχι ο νούς που έντιμα επιδίδεται στην έρευνα των θαυμασίων του θεού.  Ας συμπληρώσουμε εδώ πως ακόμη και τα θαύματα του Σωτήρος (κατά το «εν σαρκί» παρουσία του) δεν τα «έβλεπαν» οι αρνητές του, ή αν τα έβλεπαν τα ερμήνευαν διεστραμμένα. Διότι η ίδια η Δημιουργία συνιστά ένα διαρκές θαύμα, που η συνήθεια μας έχει κάνει να μην το υποψιαζόμαστε.

   Έτσι μπορούμε να καταλάβουμε την σημασία της υποκειμενικότητας στη Γνώση  της Δημιουργίας και του Δημιουργού, κάτι που αφορά άμεσα τις σχέσεις Αποκαλύψεως και επιστημονικής Γνώσεως , όπως τις εννοεί η ορθόδοξος παράδοση.   Η κοσμολογία (όπως συμπεραίνει ο Clement Olivier) είναι μια «γνώση» που μας δόθηκε «εν Χριστώ» δια του Αγίου Πνεύματος και απαιτεί από εμάς τον εξαγνισμό της άσκησης, την προσέγγιση στο ρεαλισμό της μυστικής θεωρίας» (Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΜΕΤΑ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΘΕΟΥ σελ. 117). Αν μέσα από την Ενσάρκωση γνωρίζουμε την κτίση είναι γιατί «τα πάντα εκτίσθη εν τω λόγω… τα πάντα δι Αυτόν και εις Αυτόν έκτισται» (…. 1,15-19).

  Οι Πατέρες βεβαιώνουν ότι η Αγία Γραφή είναι το «κλειδί» για το Liber Mundi, τη Βίβλο του κόσμου. Και τούτο ισχύει διότι ο λόγος του Θεού είναι πηγή κάθε πραγματικότητας, όχι μόνο υπαρκτικής και ιστορικής, αλλά και κοσμικής.  Συνέπεια των παραδοχών αυτών είναι, πως πρέπει να κατανοούμε την ορθόδοξη κοσμολογία   «όχι με τρόπο στατικό, σαν παθητική ενατένιση , αλλά σε μια προοπτική ιστορική και εσχατολογική, που απαιτεί από μας προσπάθεια μεταμορφωτικού αγιασμού»   (Olivier Clement, Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΜΕΤΑ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΘΕΟΥ σελ. 121).  Αντίθετα με τον τρόπο που έχομε συνηθίσει να σκεφτόμαστε,  «δεν είναι η Ιστορία του ανθρώπου που εντάσσεται στην κοσμική εξέλιξη. Η κοσμική εξέλιξη εντάσσεται στην Ιστορία του ανθρώπου, φανερώνοντας την πνευματική του κατάσταση, την περιπέτεια της ελευθερίας του».

      Αφού η ορθόδοξος κοσμολογία είναι Χριστοκεντρική (λέει ο Clement) έπεται ότι είναι και γεωκεντρική,  για τον λόγο ότι "η ένωση του κτιστού και του ακτίστου , πραγματοποιήθηκε στο Χριστό πάνω στη γη μας, η οποία έτσι είναι στο κέντρο, όχι φυσικά, αλλά πνευματικά".  Πρόκειται για την ομολογία ότι ο Χριστός είναι ο Κύριος των κόσμων:" Ο έχων εν τη δεξιά χειρί  αυτού αστέρας επτά… και η όψις αυτού ως ο ήλιος φαίνει εν τη δυνάμει αυτού "  (Αποκ. 1,16 ).   Έτσι «ο μεταφυσικός τόπος της Δημιουργίας είναι η αγάπη του Θεού, υπέρτατα εφευρετική και γι’ αυτό θυσιαζόμενη».  «Για τον άνθρωπο που γνωρίζει την καρδιακή προσευχή, ο κόσμος ολόκληρος είναι μια εκκλησία» ( Άγιος Σιλουανός ).